از ثبت یونسکو تا کشف شگفتی های زمین شناسی و طبیعی جزیره قشم
ژئوپارک جهانی قشم تنها ژئوپارک ثبت شده یونسکو در ایران و نخستین ژئوپارک خاورمیانه است که تمام جزیره قشم، بخشی از آب های پیرامونی، جنگل های حرا و جزیره هنگام را در بر می گیرد. این محدوده با مساحت حدود 2063 کیلومتر مربع، به دلیل تنوع شگفت انگیز پدیده های زمین شناسی، اکوسیستم های منحصر به فرد و فرهنگ بومی، جایگاهی ویژه در شبکه جهانی ژئوپارک های یونسکو دارد.
بازدید از ژئوپارک جهانی قشم فقط تماشای چند جاذبه پراکنده نیست. این ژئوپارک یک مقصد برنامه ریزی شده برای آموزش، طبیعت گردی مسئولانه و تجربه مستقیم فرآیندهای طبیعی است؛ جایی که دره های فرسایشی، سواحل مرجانی، جنگل های مانگرو، لایه های رسوبی میلیون ساله و زندگی جوامع محلی همگی زیر یک چارچوب حفاظتی و علمی دیده می شوند.
اگر قصد دارید در سفر به قشم فراتر از تفریحات معمول حرکت کنید و با یکی از ارزشمندترین سرمایه های طبیعی و علمی ایران آشنا شوید، شناخت ژئوپارک جهانی قشم نقطه شروع درستی است. در ادامه، تاریخچه، محدوده، ژئوسایت ها، ارزش های محیط زیستی و راهنمای سفر به این ژئوپارک را به صورت کاربردی بررسی می کنیم.
مفهوم ژئوپارک جهانی اوایل دهه 2000 در قالب شبکه ژئوپارک های اروپایی شکل گرفت و سپس با همکاری یونسکو به شبکه جهانی ژئوپارک ها گسترش یافت. هدف این شبکه، حفاظت از میراث زمین شناسی، ارتقای آموزش، توسعه پایدار و مشارکت جوامع محلی است.
ژئوپارک جهانی قشم در سال 1385 به عنوان نخستین ژئوپارک ثبت شده در خاورمیانه وارد شبکه جهانی شد. محدوده اولیه حدود 300 کیلومتر مربع از بخش غربی جزیره را شامل می شد و تعدادی از مهم ترین ژئوسایت ها مانند دره ستارگان و دره چاهکوه در آن تعریف شده بودند.
پس از ارزیابی های بین المللی و بازنگری های مدیریتی، در اردیبهشت 1396 محدوده ژئوپارک توسعه یافت و کل جزیره قشم به همراه جنگل های حرا در شمال جزیره و جزیره هنگام در جنوب، به عنوان محدوده نهایی ژئوپارک جهانی قشم در یونسکو ثبت شد. این توسعه باعث شد ژئوپارک جهانی قشم به یکی از وسیع ترین ژئوپارک های منطقه تبدیل شود.
ژئوپارک جهانی قشم در تنگه هرمز و در مرز دو اکوسیستم مهم خلیج فارس و دریای عمان قرار دارد. این موقعیت جغرافیایی ویژه باعث تفاوت های قابل توجهی در شرایط آب، رسوبات، تنوع زیستی و فرآیندهای فرسایشی در اطراف جزیره شده است.
مساحت ژئوپارک حدود 2063 کیلومتر مربع است و شامل موارد زیر می شود:
ترکیب این عناصر، ژئوپارک جهانی قشم را به یک فضای یکپارچه برای مشاهده تعامل میان زمین شناسی، اقلیم، دریا و حیات انسان تبدیل کرده است.
هسته اصلی ژئوپارک جهانی قشم، ژئوسایت ها یا همان نقاط ارزشمند زمین شناسی هستند که هر کدام بخشی از تاریخ طبیعی زمین را روایت می کنند. این ژئوسایت ها در قالب یک شبکه به هم پیوسته تعریف شده اند و امکان طراحی مسیرهای آموزشی و گردشگری متنوع را فراهم می کنند.
دره ستارگان یکی از شناخته شده ترین ژئوسایت های ژئوپارک جهانی قشم است. این دره با سازندهای فرسایشی، دیواره های مخروطی و ستون های طبیعی، نمونه ای واضح از تاثیر باد و بارش های ناگهانی بر سنگ ها و رسوبات سست است. شکل ویژه احجام باعث شده دره ستارگان هم ارزش علمی داشته باشد و هم برای گردشگران جذاب باشد.
دره چاهکوه با دیواره های بلند، شیارهای عمیق و حفره های طبیعی متعدد، یکی دیگر از نقاط شاخص ژئوپارک جهانی قشم است. این دره تصویری روشن از فرآیند فرسایش در سازندهای رسوبی را ارائه می دهد و به دلیل فرم های بصری خاص، یکی از بهترین مکان ها برای عکاسی طبیعت به شمار می رود.
در بخش های مختلف ژئوپارک جهانی قشم، سواحل سنگی، سکوی فرسایشی، حفره های ساحلی و قوس های طبیعی دیده می شود. این پدیده ها نتیجه ترکیب امواج، جزر و مد، جنس بستر و تغییرات تراز آب در دوره های مختلف زمین شناسی هستند.
ژئوپارک جهانی قشم تنها به دلیل سنگ ها و ساختارهای زمین شناسی ارزشمند نیست. تنوع زیستگاهی و حضور اکوسیستم های حساس نیز از عوامل کلیدی ثبت جهانی آن است.
جنگل های حرا در شمال قشم، یکی از مهم ترین زیستبوم های مانگرو در منطقه خلیج فارس هستند. درخت حرا با سازگاری ویژه نسبت به آب شور، نقش مهمی در تثبیت خاک، تولید زیست توده و ایجاد پناهگاه برای ماهیان، سخت پوستان و پرندگان ایفا می کند.
تورهای قایق سواری در جنگل های حرا، به عنوان بخشی از تجربه ژئوپارک جهانی قشم، فرصت مشاهده مستقیم این اکوسیستم ارزشمند را در اختیار گردشگران قرار می دهد، مشروط بر رعایت اصول گردشگری مسئولانه و عدم آسیب به پوشش گیاهی.
در حاشیه ژئوپارک جهانی قشم، تنوع بسترهای ساحلی شامل سواحل ماسه ای، گلی، صخره ای و مرجانی دیده می شود. این تنوع بستر باعث حضور گونه های گوناگون نرم تنان، ماهیان، مرجان ها و سایر موجودات دریایی شده است.
وجود این اکوسیستم ها، ژئوپارک جهانی قشم را به مقصدی ایده آل برای پرنده نگری، مطالعه محیط های ساحلی و آموزش مفاهیم بوم شناسی تبدیل کرده است.
یکی از اصول کلیدی شبکه جهانی ژئوپارک های یونسکو، مشارکت جوامع محلی در مدیریت، معرفی و بهره برداری از منطقه است. در ژئوپارک جهانی قشم نیز زندگی ساحل نشینان، ماهیگیران، صیادان سنتی، زنان فعال در صنایع دستی و برگزارکنندگان آیین های بومی بخشی از هویت ژئوپارک محسوب می شوند.
آیین هایی مانند نوروز صیاد، مراسم مذهبی محلی، موسیقی بومی، خوراک های دریایی و صنایع دستی برگرفته از منابع طبیعی، همگی به بازدیدکننده نشان می دهند که ژئوپارک جهانی قشم فقط یک مجموعه سنگ و ساحل نیست، بلکه سامانه ای زنده از تعامل انسان و طبیعت است.
هدف از ایجاد و ثبت ژئوپارک جهانی قشم، افزایش تعداد بازدیدکننده بدون محدودیت نیست، بلکه هدایت گردشگری به سمت الگوی پایدار است. یعنی:
گردشگر در ژئوپارک جهانی قشم نه فقط مصرف کننده جاذبه، بلکه بخشی از زنجیره حفاظت و مسئولیت پذیری است؛ با انتخاب مسیرهای مجاز، عدم تخریب سازندها، احترام به جوامع محلی و استفاده از خدمات رسمی و مجاز.
برای تجربه مطلوب ژئوپارک جهانی قشم، فصل پاییز تا اواخر زمستان و اوایل بهار مناسب است. در این دوره دما معتدل تر است و بازدید از ژئوسایت های فضای باز مانند دره ستارگان، چاهکوه و سواحل حرا با راحتی بیشتری انجام می شود.
می توان بازدید از ژئوپارک جهانی قشم را در قالب چند مسیر هدفمند برنامه ریزی کرد:
ژئوپارک جهانی قشم ترکیبی کم نظیر از ژئوسایت های علمی، مناظر دیدنی، اکوسیستم های حساس و فرهنگ غنی محلی است. در این محدوده، شما می توانید در یک روز از دره های فرسایشی چند میلیون ساله بازدید کنید، در جنگل های حرا قایق سواری کنید، با جوامع محلی گفتگو کنید و در سواحل آرام خلیج فارس استراحت کنید.
اگر به دنبال سفری هستید که هم جذابیت بصری داشته باشد، هم محتوای آموزشی و هم حس مشارکت در حفاظت از طبیعت، برنامه ریزی بازدید از ژئوپارک جهانی قشم را در اولویت سفر خود قرار دهید. از خدمات رسمی، تورهای تخصصی و راهنمایان محلی استفاده کنید تا هم تجربه کامل تری داشته باشید و هم در حفظ این میراث ارزشمند سهیم باشید.
